Sunday, January 29, 2012

Post 10: ZUN-THLUM (Diabetes mellitus)

Zun thlum vei hi Mizote zingah kan tam ve ta hle mai.  Kan khawsak phung leh kan ei leh in lo danglam chho zel hian tûn hma kan pi leh pute huna a hming pawh kan hriat ngai loh Zun-thlum te pawh min rawn hmêlhriattîrin, tunah chuan kan tâ ber emaw tih mai tur khawpin kan lo hre chiang chho ve ta niin a lang. Khawvel pumpuiah mi maktaduai 120 vêlin zun-thlum hi an vei mêk a, kum 2020-ah chuan maktaduai 220 vel laiin an vei an ring.

Zun-thlum hi engnge a awmzia?  Kan taksa chhûngah hian ‘hormone’  pawimawh deuh mai pakhat  Insulin  an tih hi a awm a, chu chu kawchhunga  taksa peng pakhat ‘pancreas’ an tih hian a siam chhuah a ni. Chu Insulin chuan kan taksaa thil thlum (glucose) hi taksa tana ṭangkai tûrin a lo sâwngbâwl ṭhin a ni. Engemaw avângin kan taksain Insulin chu a lo nei tlêm emaw, Insulin chu hna thawk thei lovin a lo siam emaw a nih chuan kan taksaah (thisenah) glucose level a lo sâng êm êm a, kan thisenah mai ni lovin kan zunah te hial glucose chu kan lo zung chhuak ta ṭhin a ni.   Chutiang dinhmuna dingte chu zun-thlum vei an lo ni ta  a ni.

Zun thlum hi engtinnge taksaah a lo lanchhuah ṭhin? Zun-thlum (diabetes) natna hi a tîrah chuan engmah taksaah nâ leh insawisêlna an nei ngai lêm lo. Insawisêlna engemaw an neih pawhin natna dang emaw tiin doctor-te pawhin an hai palh fo ṭhin.  Zun-thlum vei insawisêlna tlângpui chu chauh ngawih ngawih te, tuihâl leh dang ro te, zun chhuak sek mai te, chaw ei tui fû sia chêr telh telh te leh  serh thak te hi an ni.  
Zun-thlum hmuh chhuah lohva rei tak lo vei tawhte chu an zun-thlumin an taksa pêng khawi lai emaw a tihchhiat tawh avânga natna khirh zâwk nêna damdawiin lo lût an awm châwk bawk. Mit khawhmuh ṭha lo te, ke pân hnai la ṭawih dur dur te, nikhaw hre lo hial emaw te pawhin an lo lût thei bawk.

Engtinnge zun-thlum vei tih kan inhriat theih ang?   Zuna glucose lang ringawt hi zun-thlum vei an ni ngawt lo va, thisen test ngei ngei tur a ni.  WHO (World Health Organization) chuan zun-thlum neia pawm tûr chin fel takin hetiang hian a lo rêl thlap mai:
1.    Zun-thlum rinhlelh theiha an taksaa lang chhuak (tuihâl, zung tam leh rihna hloh) bâkah thisen fîm(plasma) glucose level eng hunah pawh tehin  > 11.1 mmol/L (200mg/dl)   a nih chuan.
2.    Chawnghei (fasting) plasma glucose > 7.0 mmol/L (126mg/dl)  a nih chuan. (Chawnghei tih hian darkar 8 tal engmah ei lo tihna a ni)
3.    Glucose 75g ei hnu darkar 2-a plasma glucose chu > 11.1 mmol/L a tlin chuan.
(India ramah hian mmol/L aiah mg/dl kan hmang uar zâwk niin a lang)

Zun-thlum natna (Diabetes) chi hrang hrangte:
Type 1 Diabetes: Tûnhma chuan ‘Insulin dependent diabetes mellitus(IDDM)’ an ti ṭhin. An taksain Insulin a tih chhuah loh hrim hrim avangin a bul aṭangin Insulin injection an lâk nghâl char char a ngai.
Type 2 Diabetes:  Tûn hma chuan ‘non-insulin dependent diabetes mellitus (NIDDM) an ti ṭhin. An taksain Insulin a tichhuak tlêm emaw, Insulin-in a thawh tûr ang a thawk thei lo emaw a ni ṭhin.
Secondary Diabetes:  Natna dangin ‘pancreas’ a tihchhiat vâng leh thil dang avânga zun-thlum lo awm hi zun-thlum vei zawng zawng za zêla 1-2 (1-2%) vêl an ni.

Zun-thlum hi engvanga lo awm nge?   Zun-thlum awm chhan hi hetiang hian lo sawi ila:
Type 1: 
·         Damlo taksa chhûng lam khâwl engemaw dik loh avangin mahni taksaa Insulin tichhuaktu ber kha taksa vêkin a tichhia.
·         Inthlah chhâwn – Zun-thlum vei phîrpui (identical twin) hian zun-thlum veina ‘chance’  30 – 50% a nei. Nu leh pa zun-thlum vei chu an faten zun-thlum  veina ‘chance’ 2-7% vêl an nei.
·         Khawsak dân leh tuamtu boruak hian zun-thlum veina kawngah hian awmzia a nei bawkin an sawi. Naupan laia hmun leh boruak thianghlim taka chêngte hian a hnu lamah Type 1 natna hi an vei awl bikin an sawi bawk.
Type 2:
·         Inthlah chhâwn – zun-thlum vei phîrpui hian 50% vêl zun-thlum veina ‘chance’ a nei.
·         Khawsak dân leh tuamtu boruak – pian tirha sawngnawi tak, puitlin hnua thau leh viau si  te hian zun-thlum an vei duh bîkin an sawi.   Hêng bâkah hian a hnuaia mite hi Type 2 natna bik vei awlsam bîka ngaihte an ni:
o   Kum 40 chung lam
o   Asian emaw African-Caribbean mite
o   Thau lutuk (obesity)
o   Chhungkaw zinga zun-thlum vei nei
o   Naupai laia zun thlum/ nau kg 4 chuang hring ṭhinte.

Zun-thlumin a khawih pawi theihte(Complications):  Zun-thlum natnain kan taksaa pawi a khawih theih hi a tam lutuk a, sawi vek sên pawh a ni lo. A tawi zâwngin sawi ila: Taksa khawi lai pawh hi a khawih chhe thei ti mai ang!  Zun-thlum  hian nun a titawi   a, zun-thlum veiin an thihpui tam ber chu lung lam ṭha lo (70%), kal ṭha lo (10%) leh pân leh ‘septic’ chi hrang hrang (6%) an ni.
Zun-thlum hian thisen zâm leh hriatna thazâm (nerves) a tichhia a, taksa râldo khâwl a tiṭhuanawp a, chûng thilten taksa an khawih pawi dân ṭhenkhat chauh lo târchhuak ila:
·         Stroke – mi pangngai  lêt hnihin an nei tam
·         Lungphu châwl – mi pangngai lêt ngain an nei tam
·         Ke pan nasa avanga ke tan bun ngai – a lêt 50 in an tam!
·         Mit delna
·         Kal chhia
·         Zun-in
·         Serh lâwng leh thak
·         Mipa pà thei lo
·         Pân hnai la chi hrang hrang
·         Kut leh ke mu chuah chuah – engmah hre lova chawmawlh
·         Adt.
·         Taksa râldo khâwl a tihchhiat avangin eng natna pawh an kai awlsamin an natna pawh a na zual bîk fo ṭhin.

Zun-thlum enkawl dân:  Zun-thlum natna hi vawikhat vei tawh chuan dam chhûng natna a ni tih hriat phawt a pawimawh hle. Thisen sâng natna ang deuh bawkin ‘dam hlen’ tih hi a awm ve lo va, ‘control’  tih lam a ni zâwk. Ngun taka inenkawla zun thlum (thisen thlum) ‘control’ erawh chuan mi pangngai nunin an nung thei thung a ni.  Zun-thlum enkawlnaah hian a veitu inpêkna leh tumruhna a pawimawh ber a, tun hmaa a nunphung pangngai ṭhin thlâkthleng dawrh pawh a ngai fo ṭhin.  Chuvangin, zun-thlum enkawl hlawhtling tûr chuan mimal (damlo) kha amah leh amah inenkawl tûra a inpekna leh tumruhna a pawimawh ber zêl dâwn a ni.  Zun-thlum enkawlnain a tum ber chu nunphung hrisêl leh pangngai thei ang bera nung tûra ṭanpui  hi a ni.
Nunphung hrisêl (healthy lifestyle):  A tâwk chauhva Exercise lâk ṭhin te,  ei hrisêl te, thau lutuk lo tûra insûm te, mei zûk loh te hian nasa takin zun-thlum vei enkawlnaah an pui thei.
Ei leh in chungchâng: Zun-thlum enkawlnaa ei leh in chungchâng pawimawhzia hi sawi uar a pawimawh khawp mai. Eng damdawi pawh ei ila kan ei leh in lama kan insûm  si loh chuan kawngro a su tak tak thei lo. Amaherawhchu, ni danga a ei phung pangngai kha loh theih lohvah chauh, chu pawh a tlêm thei ang ber chauh  tihdanglam tum ni se, ei leh in phung thlâkthleng chiam chiam hi a ṭûl lo bâkah tuman an zâwm thei tak tak lo. Mi zawng zawng tâna ei tur hrisêl hi zun-thlum tân pawh a danglam chuang lo.  Chuvangin hetiang hian thurâwn mâwl tê lo târlang ila:
ü  Thlum lampang rêng rêng ei tlêm rawh
ü  Thau lam ei tlêm rawh
ü  Thlai hring leh thei ei tam rawh
ü  Sangha leh sa tihrâwl ṭha pangngaiah insûm a ngai lo.
ü  I taksa rihna kha a pangngai thei ang berin ‘control’ tum ang che.

Damdawia inenkawlna:  Zun-thlum damdawi hi chi hnihin a ṭhen theih a, chûngte chu:
ü  Injection chi(Insulin) – Type 1 tân lâk ngei ngei a ngai
ü  A mûm ei chi – Type 2 ho tân. Hêng ho pawh hian a tâwpah chuan Insulin injection hi an mamawh ve leh châwk ṭhin.
I natna type-a zirin leh I thisena thlum ‘level’ enin doctor-in i damdawi tûr a chawh ang che.  Damdawi chawh mai bâkah ei leh in lam thlengin doctor chuan thurâwn a pe ang che. Chûng chu ngun taka zawm tûr a ni.
In lama mahni inenkawl: Zun-thlum natna hi mahnia inenkawl awlsam tak a ni a, chumi tihlawhtling tûr erawh chuan rilrua tih tak takna leh mahni inthunun theihna a pawimawh êm êm a ni. Injection lâk ngai pawh ni se mahnia injection tih theih mai a ni a, a injection-na syringe  leh hriau te hi te tak te an nih avangin chelek pawh an awlsam phian.  Insulin erawh hi chu uluk deuhva dah a ngai ṭhin a, Fridge chhunga dah vawh (Freezer-ah ni lo) tûr a ni.
Mahni thisen pawh awlsam têa in-test mai theih a ni bawk a, hmanrua  pawh (hetiang hi) a man a sâng lutuk lêm lo.  Thil  pawimawh leh êm êm chu he natna enkawl tûr hian chhungkuaa ṭan tlân a ngai tih hi. Ei leh in thuah te, damdawi ei hun inhriatpui te,  infuih tawn fo te hi a pawimawh êm êm a ni.  Zun-thlum natna hi dam chhûng daih a ni tih hi hriat nawn fo a pawimawh bawk.
A khât tâwka doctor inentîr:  Insawisêlna êm êm neih loh pawhin a khât tâwkin inentîr fo tûr a ni.  Mahnia i lo in ‘test’ ṭhin a nih pawhin doctor-in a endik sak che a pawimawh a, hmabâka inenkawl zêl dân tûr leh ṭul dangte in sawi ho bawk ang.
Zun-thlum vei chu an taksa pem hlek leh pân hlek pawh hi a pûn hluai duh a, engemaw intih pem palh hlek pawh na lêm lo mahse rang taka inenkawl vat zêl tûr a ni.  A bîk takin kephah vêl hi enkawl ngun a ngai zual a, ke lâwnga kal lovin pheikhawk bun hrâm hrâm tûr a ni a, amaherawhchu pheikhawk  tâwt lutuk leh min nâwt pilh thei tûr ang chu bun hauh loh tûr a ni.

Invênna:  Pianpui rêng leh taksa chhûng lama dik lo sâ chu tihngaihna vak a awm lo mai thei. Amaherawhchu, zun-thlum vei tihlauhawmtu thil ṭhenkhat hi chu pumpelh theih a ni a, mahni inthununa nun dân fimkhur chuan zun-thlum leh natna dang tam tak kan pumpelh thei a ni. Heng thilte hi lo hre nawn leh ila:
F  Ei leh inah fimkhur rawh
F  Thau leh thlum lam ei tlêm la, thlai hring leh thei ei tam rawh.
F  Mei zu suh.
F  A tâwk chauhvin exercise la ṭhin ang che.
F  Thau lutuk leh taksa rit lutuk pumpelh rawh.
…………………………

17 comments:

  1. A bengvarthlak leh pek hle mai. Zunthlum ka vei lo va, lawmthu sawi mawlh mawlh tur ka nih zawk hial khi a! A lo hlauhawm em a, AIDS te ang em ni lo mah se, AIDS kan hlauh ang te hian hlau ila chu zunthlum vei kan tlem deuh tur. I rawn post chu a lawmawm takzet e. Invenna lamah theihtawp chhuah ngei tur a nih hi.

    ReplyDelete
    Replies
    1. TS, a dik khawp mai. Zunthlum vei loh hi lawmthu sawina tham tak tak a ni. Zunthlum hi a hlauhawm em em a, a thawm a zawi bawk si a, "Silent Killer" an lo ti hial ṭhin reng a ni.

      Delete
  2. I thuziakte hi an thatheiin an va'n hlu thin tak em. Kuthnathawh awm silo, ka awmawl si, ka eitui tho bawk si, hmabak chu thau leh dulkiar chiah a ni. Ka fimkhur viau loh chuan hmabak chu tihdam theih loh natna veia 'zunthlum vei' a ni mai.

    "A tawk chauhva exercise" i tih khi eng chin hi nge maw ni le? Han sawi zau deuh hlek teh.

    ReplyDelete
    Replies
    1. @caribou, awm âwl leh ei tui hi chu thau leh dul kiar a awl bawk a ni ti raw! Dul kiar tawh chuan tih thêp leh lah hi a har phian a!!

      A tawk chauhva excercise han tih hi keini ang sports mi lêm lo leh thiam nei lêm lo tan chuan ni tin darkar chanve vel kea kal hi a tâwk viauin an sawi a, thlan tla khawpa han insawizawi hi a ṭha. Hah lutuk khawpa excercise lak erawh a ṭha lo thei.

      Delete
  3. A va han bengvarthlak tak em. Thil tam tak ka hriatbelh e. Post tha leh tangkai tak a ni. I blog-ah hian, ka lo leng ziah teh ang.

    ReplyDelete
    Replies
    1. lr hlonchhing, i lo leng lut a, ka lawm e. Lo leng fo rawh khai.

      Delete
  4. Thuziak tamtak hi chhiar puat tur chi a awm a, ngaihven zui vak pawh angai lem lo. I thuziak erawh save tur ang chi a ni zel mai. Tha thin e!

    ReplyDelete
    Replies
    1. Krista, keini ang thu ziak chhe tê min lo hlutpui ṭhin hi chu a va lâwmawm ṭhin tak êm! Kan la rawn ziak zêl ang a, min lo chhiar sak zêl dâwn nia.

      Delete
  5. Han ti zel rawh khai, ka chhiar uluk thei khawp ania.

    Ti daih ila thiamlo em em tak nimah ila, "Thlai hring leh thei eitam.." tihah hian Balhla te, serthlum ang hi a haw viauin helam doctor/dietician-te hian an sawi asin. Theiah hian berry lam chi te, avocado te hi tha hlein an sawi a. Berry-ah pawh a rawng duk (dark) apiang atha anla ti zel bawk. Chutiang tho chuan thlaiah pawh a rawng hringduk ie:Broccoli ang te hi thain an sawi.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Pu HV, a point pawimawh lai tak i rawn thur chhuak leh ta nalh mai a! Thei ei tam tur kan han ti hluai a, kan sawi chipchiar tawk leh si lo a nih hi! I sawi khi a dik chiah. Theiah pawh thlum (sugar) tam chi hi chu zun-thlum nei sa tan chuan ei loh tur a ni. Serthlum, balhla, lakhuihthei, thingfanghma(nuhnun), lamkhuang, theihai hmin, leh a dangte pawh a huam thei ang. Zun-thlum nei lem lo, nei lo tura invenna lam atan erawh chuan insum em emna tur a awm lem lo. Thlum ei tam hrim hrim vanga zun-thlum hi vei a ni lo va, zun-thlum vei tawh tan erawh chuan thlum hrim hrim hi insum a tha ber thung.

      Delete
    2. "Thlum ei tam hrim hrim vanga zun-thlum hi vei a ni lo va, zun-thlum vei tawh tan erawh chuan thlum hrim hrim hi insum a tha ber thung." i sawi dan chu avan nalh zelh zawlh vele :)

      Delete
    3. Sawi ve leh ta mai mai ila, tunlai hian scientist thenkhat chuan chini (sugar) hi mihring tan a hlauhawm em avangin zu leh cigarette ang a control nise tih an rawt tak asin. An sawi danin, "mihring ten thlum kan mamawh tawk chu kan ei leh in pangaiah a tam lutuk a, chini hi thil addictive tak a lova awm thei lovin kan insiam chawp thin a ni, tangkaina a neilo," an ti.

      Chutiang lam link pakhat: http://www.myfoxtampabay.com/dpps/health/scientists-sugar-should-be-regulated-like-alcohol-and-cigarettes-dpgonc-20120202-fc_17591073

      Delete
    4. Pu HV, leh lawk: thlum ei tam hrim hrim hi zun-thlum veina a ni lo ka han ti ngawt a, a dik famkim chiah lo. Thlum kan ei tam lutuk hi taksain a lo khawl khawm hian thau (fats)a siam thei a, thau (rih)lutuk leh zunthlum vei hi a inlaichin hnai khawp mai.


      Tin, i sawi pakhat pawh khi kei pawh a dik ka ring. Sugar hi a hranpaa ei kan taksa tan hian a tul lo khawp mai. Kan ei laklawh a, tui kan ti phian bawk sia, han bansan mai hi a har hmel fuin ka hria. Kei phei chu thlum hi ka duh ve ropui! :)

      Delete
  6. PRediabetes hi ka van hre chiang duh

    ReplyDelete
  7. Bet365 Casino & Promos 2021 - JTM Hub
    Full list of Bet365 Casino & Promos · Up to £100 in Bet 다파벳 Credits for new customers at bet365. Min deposit 1xbet app £5. Bet 제이티엠허브출장안마 Credits available for use 바카라 사이트 주소 upon 출장안마 settlement of bets to value of

    ReplyDelete