Tuesday, February 7, 2012

Post 11: THAU LUTUK (Obesity)

A tâwk chauhva thau chu chêr ai chuan taksa a mâm nalh zâwk an ti ṭhin.  A dik pawh a dik mai thei. Amaherawhchu, taksaa thau a tam lutuk erawh chuan kan mawipui lo mai ni lovin kan hrisêl loh phah zâwk fo ṭhin. Mi thau ho hian midangte aiin thil an ei hnem a ni chuang kher lo va, amaherawhchu an mamawh aia tam an ei tih erawh a chiang thung.  Thau lutukna hian khawvêl pumpui mihring a khawih buai a, tunah phei chuan ram changkâng lo zâwkte thlengin an  lo buaipui ve ta.  Chu bâkah  kum a lo upat hnu hian mihring hi kan thau sawt bawk ṭhin a ni.

Thau lutuk hi engvanga lo awm nge?  A tawi zâwngin hetiang hian lo sawi ila:
  • Pianpui (genetic) leh chênna boruak:   Mi thau ho thauna chhan zà zêla sawmriat (80%) vêl lai hi pianpui (genetic) vâng niin an sawi.   Taksa vun hnuaia thau hian 'hormone' pakhat Leptin an tih hi a tichhuak a, hei hian thluak lamah hna thawkin mihring thau lutuk tûr a vêng thei an ti bawk.  Naupan lai aṭanga thau lutuk ho hian Leptin an nei tlêm tlangpui niin an sawi.  Hêng bakah hian  taksa pianpui thil dang tam tak inhnamhnawih an la awm bawk a, zir miten an la zir mêk zêl a ni.
  • Ei leh in: Ei leh in uar, a phû tâwka taksa che chhuak leh si lote chu an thau lo thei lo a ni. Ei leh ina thauna (calories) kan lâkluh zât tal kan paih chhuah leh si loh chuan kan taksaah thau a inchhêk khâwl a, kan thau ta ṭhin a ni.
  • Taksa che chhuak tlêm:  Ṭhu chunga hna thawk chi leh taksa che chhuaka thlan tla khawpa hna thawk ngai lote hi an thau duh bik niin a lang bawk. A chhan pawh a chunga kan sawi 'calories' lâk luh leh pêk chhuah a inbûk tâwk lo tihna a ni ber.
  • Taksa lumna pêk chhuah (Thermogenesis):  Kan thil eia thauna kan lâk luh 10% vêl hi kan taksa hian lum (heat) siam nan hmangin taksa aṭangin a paih chhuak leh ṭhin a, hei hi mi thau ho zingah chuan a tlêm deuh bik niin an sawi bawk.
Thau lutuk avânga natna awm theite: Thau lutuk ho hi an thih hun tûr pangngai hmâin an thi  duh hle a, an thihna chhan tam ber chu:  zun-thlum, lungphu châwl leh thluaka thisen zâm kal buai (stroke, etc) te an ni. Mipa zingah an rihna tûr aia  10% -a ritte chuan a hun hmaa thihna 'chance'  13%  vêl an nei a,  an rihna 20% -a  chuang liamte  chuan 25% laiin a hun hmaa thih an hnaih thung.  Hmeichhe ho zingah chuan hei ai hian a hniam deuh.  Rihna chuang liam tih hniam hian hêng thihna 'chance' te hi a tihniam ve zêl a, chuvangin theih tâwpa taksa rihna 'control' tûra ṭanlâk hi a sâwt êm êm a ni.  Natna dang a thlen theihte chu:

·         Rilru lam harsatna
·         Thisen sâng
·         Kâwng leh khûp ruh nâ
·         Thaw hah
·         Lung nâ
·         Varicose veins (Vein tawm)
·         Mîta lungte awm
·         Hnungzâng nâ
·         Muthilha hnâr bur bur leh thâwk ṭhat theih loh
·         Hmeichhe thi neih mumal lo
·         Cancer


Engtinnge thau lutuk tih kan inhriat ang? 
A hnuaia chart hi taksa sân zâwng leh rih zâwng inphû tâwk nia an ngaihte chu a ni. Heta ṭang  pawh hian kan dinhmun chu kan hre thei ang:


  MIPA


   Sân zâwng(centimeters) 
Ruhrêl tê(Rihna - kgs)
Ruhrêl vantlâng(Rihna- kgs)
Ruhrêl lian(Rihna-kgs)
158
58 - 61
59 - 64
63 - 68
160
59 - 62
60 - 65
64 - 69
163
60 - 63
61 - 66
64 - 71
165
61 - 64
62 - 67
65 - 73
168
62 - 64
63 - 69
66 - 74
170
63 - 66
64 - 70
68 - 76
173
64 - 67
66 - 71
69 - 78
175
64 - 69
67 - 73
70 - 80
178
65 - 70
69 - 74
72 - 82
180
66 - 71
70 - 75
73 - 84
183
68 - 73
71 - 77
74 - 85
185
69 - 74
73 - 79
76 - 87
188
70 - 76
74 - 81
78 - 89
191
72 - 78
76 - 83
80 - 92
193
74 - 80
78 - 85
82 - 94
    HMEICHHIA


Sân zâwng(centimeters) 
Ruhrêl tê(Rihna-kgs)
Ruhrêl vantlâng(Rihna-kgs)
Ruhrêl lian(Rihna-kgs)
147
46 - 50
49 - 54
53 - 59
150
46 - 51
50 - 55
54 - 60
152
47 - 52
51 - 57
55 - 62
155
48 - 53
52 - 58
56 - 63
158
49 - 54
53 - 59
58 - 64
160
50 - 56
54 - 61
59 - 66
163
51 - 57
56 - 62
66 - 68
165
53 - 59
57 - 63
62 - 70
168
54 - 60
59 - 65
63 - 72
170
55 - 61
59 - 66
64 - 73
173
57 - 63
61 - 68
66 - 75
175
59 - 64
63 - 69
68 - 77
178
59 - 65
64 - 70
68 - 78
180
61 - 67
65 - 72
70 - 79
183
62 - 68
67 - 73
71 - 81


He mi chart ai mah hian Body Mass Index (BMI) hi taksa thau/rih dan teh nân rintlâk zâwkah an ngai. BMI chawh chhuah dân chu: I rih zawng kg zât kha i sân zawng metre-a tehin chumi square chuan sem rawh.  Entir nan: I rih zâwng kha kg 60 niin,  i sân zâwng kha  centimeter 150 (chu chu metre 1.5) lo ni se, 60 hi (1.5)² in i sem dâwn a nih chu.  Chuta lo chhuak chu i BMI chu a lo ni ta a ni.   Hetiang hian: 60÷(1.5×1.5) =26.6 
National Institute of Health (NIH) chuan hetiang hian rih/thau zâwng an teh:

BMI zât
Nihna
18.5 – 24.9
Mi pangngai
25.0 – 29.9
Overweight (Rit lu hret)
30.0 – 34.9
Class I obesity ( Thau tak)
35.0 – 39.9
Class II obesity( Thau êm êm)
>40.0
Class III (extreme)obesity(Thau lutuk)


A enkawl dân:
·    Ei leh in insûm:  Rihna/thauna tihniam tûr chuan ei leh in insûm hi a pawimawh hle. Amaherawhchu rihna tihniam tak tak tûr chuan ei leh in insûm hi hun rei lo te atan mai ni lovin kum tam tak chhûng atan a ni tih hriat hmasak tûr a ni a, chaw ei dân leh ei duhzâwng te pawh thlâkthleng a ṭûl fo ṭhin.   Rihna tlêmazâwng han hloh mai hi chu a har lo va, mahse hloh hlen tûra ṭanlâk hi a har lai tak chu a ni zâwk.  
Mi thiamten an thurâwn tlângpuiah chuan ni tin kan ei leh in hi  ‘calories’  1000 vêl ni se, chutah chuan protein (sa, artui, sangha, be lam chi, etc) gram 60, thau lam chi gram 40 leh ‘carbohydrate’  (buh, bahra, chhang, adt) gram 100 vêl awm thei se a ṭha an ti. Hetiang si sê hi chu mi nazawng chuan kan hre thiam tak tak phâk lo va, sawi thui lo mai ila. A pawimawh ber erawh chu ei leh in insûm pawhin  kan ei ang angah khan kan taksa tana ṭha tûr thil  (balanced diet) ei tel ngei ngei tûr a ni. 
·    Nunphung (lifestyle) thlâkthleng: Ei leh in mai ni lovin ni tin kan khawsak phung  thlenga thlâk ngai a awm thei. Ni danga kea kal ngai lo kha kea kal tam te, ṭhian kawm fimkhur te, zu lam in tam loh te, infiamna  leh sports lam inhman te, ei tur awmna hnaivaia awm tam loh te  thlengin a huam thei âwm e.
·    Exercise:  Exercise hi rihna tihhniamna bâkah hniam reng tûra puitu pawimawh tak a ni. Rihna tihniam tawhte tan ni tin darkar khat vêl hah lutuk lova exercise lâk hian taksa thau lêt leh tûr kha a vêng thei an ti. Aerobic exercise an tih hote hi hetiang atan hian a remchâng hle bawk.
·    Thurualpui neih:  Thurualpui neih hian nasa takin rihna tihhniam lama hlawhtling tûrin min pui thei bawk.  A khât tâwka doctor râwn chungin, chhûngkhat laina leh ṭhiante thurualpui tûr leh min phûrpuitu tûr neih hi a ṭangkai êm êm a ni.
·    Damdawi:  Intih chêrna damdawi hi hmang an awm bawk a. Heng damdawite hi amah maia hmang lovin ei leh in insum leh exercise tihte nen a kal kawp tûr a ni.  Damdawi rêng rêng hian side effect an nei vek tih hre bawk ila. Tunlaia damdawi an hman ber chu Sibutramine leh Orlistat te hi an ni. Heng damdawite hi mahni thua ei ngawt tûr a ni lo va, doctor râwn hmasak ngei ngei tûr a ni.
·    Inzai (surgery):  Hei hi chu a tâwpkhâwkah chauh an ti ṭhin.  A tlângpui thuin hêng inzai (bariatric operation an ti) te hi taksain chaw a ei tam theih loh nan emaw, chaw ei ang ang pawh tisa leh thisena  a luh tam loh nana pumpui leh ril vêl zai danglam a ni deuh ber.  Thau hip chhuah (Liposuction) hi chuan thau awmsa a paih ṭhen ringawt a, thauna chhan engmah a tidanglam chuang lo va, thau avanga natna thleng theite a titlêm chuang êm êm lo bawk.

Invenna lam: Thau tawh sa intihchêr tum ai chuan thau lo tûra inven hi a awlsam zâwk tih hriatreng a pawimawh.  Chuvangin, naupan lai aṭang pawhin thau lutuk lo tûra infuih hi a pawimawh a, sawrkar leh khawtlâng hruaitute pawhin mipui mimirte tana infiamna leh lên vahna hmun ṭha te hi  an siam thliah thluah a pawimawh khawp mai.

No comments:

Post a Comment