Wednesday, September 5, 2012

Post 15: Chhùl Cancer

(Post khât manah tun ṭum chu nû ho pual deuh bîk hi post daih teh ang!)

Chhùl Cancer chu engnge? 
Mizovin chhùl cancer kan tih mai hi chhùl pumpui cancer ni lovin chhùl hnuai lam hmâwr (cervix) cancer a ni tlângpui.  Chhûl han tih ngawt pawh hi a fiah tâwk lo hle a,  Sâpṭawnga 'uterus'  an han tih mai hi Mizo hian 'chhùl in  nghâk' kan tih nèn hian thuhmun a ni em? A lem hi lo en chhin ila:  



He milema 'cervix'  hi chhùl hmâwr kan han tih mai chu a ni a, he lai hi cancer awm tamna lai ber chu a ni.  Nau paina hmun tak tak chu chhùl pui (uterus) chhûngah hian a ni thung.  Helai pawh hi a cancer thei tho va, mahse chhùl hmâwr lai ai hi chuan cancer a awm khât fê zàwk.

(Fallopian tube = chi kawng)
(Ovary = chi bâwm)





Chhùl Cancer hi eng ang taka tam nge?  
Chhùl cancer hi hnute cancer dawta hmeichhe cancer vei tam ber a ni.  Khawvèl pumpuiah kum tin hmeichhia 2,50,000 aia tamin an thihpui mêk.  Chhùl cancer zà zêla sawmriat (80%) hi ram hnufual (developing countries) hmeichhiaten an vei a ni.  


Chhùl Cancer hi eng vanga lo awm nge? 
Chhùl Cancer awmtîrtu nia an hriat zinga langsàr zualte  chu:
  • Human Papilloma Virus (HPV):   He virus hi chhùl cancer tam berah hian a inhnamhnawih tih hmuhchhuah a ni a, chhùl cancer za zêla sawm sarih (70%) vêl lai hi HPV vànga awm niin an chhût.
  • Vaihlo zial zûk:  Mei zûk hrim hrim hian chhùl cancer a awmtîr thei an ti bawk.
  • HIV: HIV positive-te hian chhùl cancer an vei awl bîk bawk.
  • Kawppui ngah: Sex lama inhmang hmâ leh kawppui nei ngahte hian chhùl cancer hi an vei hma bîk bawk.
  • Hriat loh: chhùl cancer ṭhenkhat chuan a chhan puh tùr an nei lo.
Chhùl Cancer chu engtinnge a lo lan chhuah ṭhin? 
A ṭan tìr lamah chuan engmah taksaah danglamna sawi tùr a awm lo fo ṭhin. Amaherawhchu tlêma a lo nasat ṭan deuh hnuah erawh chuan hêngte hi a lan chhuah dan tlângpui a ni:
  • A hun pangngai ni lova thi chhuak (a bîk takin nupa inpàwl hnûah te)
  • Serha bawlhhlawh chhuak tam
  • Nupa inpàwl laia nâ
A natna a lo nasat tak tak hnuah phei chuan:
  • Thi pùt nasa
  • Serha bawlhhlawh chhuak rim chhia
  • Tai chhûngril nâ
  • Chaw ei tui lo
  • Chêr tawlh tawlh
  • Ke vûng / ke nâ
  • Zun emaw êk emaw serh kua aṭanga pût
Chhùl Cancer leh Cancer loh engtinnge kan hriat ang?
Chhùl hmâwr pân aṭang khân 'sample' an la a, chu chu 'biopsy' an tih hi a ni. Chu chu  enlennain an lo en a, cancer a nih leh nih loh an finfiah thei ṭhin a ni.

Chhùl Cancer hi a tihdam theih em?
Theih e...a nasat hmâa hmuhchhuah chuan!  Hei tak hi hriat atâna pawimawh êm êm chu a ni. Chuvângin chhùl cancer hi a hmâ thei ang bera hmuchhuak tùrin hmeichhe tân inentirna pawimawh êm êm mai a awm a, chu chu 'Pap Smear' an tih hi a ni.

Pap Smear chu engnge?

A hmuchhuaktu Papanicolaou-a hming chawiin 'Pap Smear' an ti a. Chhùl hmâwr lai aṭang khân
heta milem ang hian 'cell' la chhuak tùrin a bîka siam hmawlhtê ang tak hmanrua hmangin an han hru zeuh a, chu chu 'slide'-ah an dah a, enlenna hmang bawkin an en a, cancer a insiam ṭan mêk emaw insiam hlauhthâwnawma a awm emaw kha an hmu chhuak thei ṭhin a ni.   Pap smear lan dàna zirin CIN-I, CIN-II leh CIN-III tein an thliar hrang leh a. (CIN = Cervical Intraepithelial Neoplasia)
CIN I: Hei hi chu engmah hlauhthâwnawm lova ngaih a ni.
CIN II: Cancer la siam thei mai dinhmuna ding a ni.
CIN III: Cancer a siam hlauhthâwnawm taka ngaih a ni.

Engtinnge ni zêl ang le? CIN chin hi chu chhùlah a langa hmuh tùr pân emaw engmah a awm lo va, cancer tak tak vei lova enkawl dam theih vek anga ngaih an ni. Chuvangin, Pap Smear tih tîr hi a pawimawh êm êm a, hmeichhia kum 30 kai chin chuan mahni inrinhlelh kher loh pawhin vawi khat tal pap smear tih a ṭha. A hnu zêlah chuan a ṭùl dàn angin doctor thuràwn zawm tawh mai tùr a ni.

CIN enkawl zui dàn tlângpui: CIN I chu engmah tih a ngai lêm lo. Amaherawhchu, a lan dàna zirin thla 3 emaw 6 hnuah Pap Smear tih nawn leh pawh a ṭha mai thei.

CIN II emaw III a lo nih chuan enkawl dan hrang hrang a awm thei ang a, a lâr zual deuhte chu:
  • "Cell" tihchhiat: (Ablation/Tissue Destruction)
    • Cryocautery: Khâwl hmangin hmanrua kha vawt êm êmin an siam a, chu thil vâwt (cold) hmang chuan chhùl hmâwr dik lo lai nia langa 'cell' te kha an tichhe ta ṭhin a ni. Chûng 'cell' chhia chu a thar leh ṭha zâwkin an rawn thlâk leh ṭhin a ni.
    • Electrocautery:Hetah hi chuan sâ (heat) hmangin 'cell' kha an tichhe thung.
    • Laser:  Laser hmang pawhin 'cell'  kha an tichhe bawk ṭhin.
  • Hleh thlâk:
    • LEEP (Loop Electrical Excision Procedure) - Electric chakna hmangin chhùl hmâwr ṭha lo lai kha an hlep thla ṭhin.
    • Cone Biopsy: Chhùl hmâwr kha "cone" angin an zai thla ṭhin.
      • Chemte hmangin (Cold knife conization)
      • Laser hmangin (Laser conization)
  • Biopsy:  Colposcopy-Directed Biopsy:  Chhùl hmâwr enlenna khâwl, Colposcope an tih hmangin chhùl hmâwr an en a, a rinhlelhawm lai ber nia lang lai aṭang khân 'Biopsy' an la ṭhin a ni.
Chhùl Cancer ṭai darh dàn:
Chhùl cancer hi  chhùl kiang  vêl hnai bâkah taksa hmun hrang hrangah a ṭai darh duh hle a. A darh nasat dâna zirin an ṭhen hrang leh thliah thliah a, chûng chu "stages" an ti a. Stage 1 aṭangin 4 thleng a awm a, Stage tin kha A leh B-ah an ṭhen hrang leh bawk.  Stage 1-ah hi chuan cancer pân kha chhùl hmâwrah a la awm a, Stage 4-ah hi chuan taksa peng hrang hrangah a darh tawh tihna a ni. Heng stage dinhmuna zirin enkawlna pawh a dang ṭhin.

Chhùl Cancer enkawlna:
  • Zai (Surgery):  He cancer hi a ṭai darh hma êm avangin Stage 1A aia nasa hi chu an zai meuh lo. Avàng chu chhùl kha paih kim vek mahse cancer kha taksa hmun danga a lo ṭai darh hman tawh si chuan zaiin  awmzia a nei tawh lo a ni. 
  • Hem (Radiotherapy): A tlangpui thuin Stage 1B chung lam hi an hem ṭhin. 
  • Chemotherapy: Hei hi chu chhùl cancer nasa lutuk tawh tlêma tawrh ziaawm nan an hmang deuh ber a, amah maia hmang lo vin hem (radiotherapy) nen an hmang kawp tlângpui.
  • Combination:  Zai leh hem te, chemo leh hem te, zai leh chemo te pawh a ṭùl dàna zirin an hmang kawp bawk ṭhin.
INVÈNNA: Hei hi a pawimawh lai tak chu a ni! 
Chhùl cancer hi hmuh chhuah hmà chuan tihdam theih a ni kan tih tawh kha! Hêng a hnuaia mite hi invènna kawng  pawimawhte chu an ni:
  1. Pap Smear: Pap smear lâktîr hi a pawimawh êm êm a, duhthusàm chuan hmeichhia kum 21 a tlin aṭangin pap smear ti ṭan se a ṭha.  Engtia zinga tih tùr nge tihah ngaihdàn hrang hrang a awm a, pap smear ṭha pangngai tân chuan kum 3 dan vêla tih nawn a tâwk mai thei. Uluk taka kum 3 - 5 vêl dana pap smear entir zat zat chuan chhùl cancer zaa sawmriat laiin a titlêm thei niin an sawi. Engmah ṭhat lohna nei lo chuan kum 60 vêl an nih chuan Pap smear entir an titàwp theia ngaih a ni bawk.
  2. HPV Vaccine: HPV (virus) laka invènna HPV Vaccine lâk hian chhùl cancer zaa 90 (90%) vêl zetin a vêng thei an ti. He vaccine hi HPV kai hmâa inchiu tùr a nih avàngin hmeichhia kum 9 leh kum 26 inkarte hnenah an pe deuh ber ṭhin.  Amaherawhchu he vaccine hi a man a to êm avàngin leh engtia rei chiah nge a vèn theih tih hi an la chian loh avàngin duh angin khawvêl pumah an la hmang kim hlei thei lo  a ni.
  3. Condom: Condom hman hian chhùl cancer veina 'chance' a titlêm deuh thei.  Hei hian HPV kai engemaw chenah a vêng bâkah mipa chi aṭanga cancer tizual theia an ngaih prostaglandin chu a dang thei bawk niin an sawi.
  4. Mei zûk loh: Mei zûk hian chhùl cancer a awmtîr thei a, zu lo chuan chumi chu an pumpelh dâwn tihna a ni. 
                                      .....................

10 comments:

  1. Excellent post. I thuziak te hi a va'n tangkai bik thin tak em. I blog-a luh a manhla thin khawp mai. Ka'n save tha leh kauh teh ang.

    ReplyDelete
    Replies
    1. caribou, i tilawmawm thin e. Duh angin hei ka post ka update hlei thei lo va, zialo khawp mai. Engpawhnise, nangni angin min lo hlut der sak ve thin a, post buatsaih hram hram man pawh a awm leh zual e. Ka lawm e.

      Delete
  2. Bengvarthlak thin hle mai, doctor hna buai tak thawk chunga mite tana bengvar nana i la rawn post hram hram thin hi chu i chhuanawm khawp mai.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Angaiha, i mi fak derna hi ka phu lo tih inhre reng chungin ka lawm e.

      Delete
  3. I'm looking for blogs that have excellent advice on what's popular and the particular best makeup is.
    .

    my page http://paginasamarillas-atl.com/johnson-johnson-sued-over-perianal-and-vaginal-mesh

    ReplyDelete
  4. Please let me know if you're looking for a article author for your site. You have some really great articles and I believe I would be a good asset. If you ever want to take some of the load off, I'd love to write some material for
    your blog in exchange for a link back to mine.
    Please shoot me an e-mail if interested. Many thanks!


    Check out my homepage :: dental implants cost

    ReplyDelete
  5. I think everything published made a lot of sense.
    However, think on this, suppose you were to write a killer headline?
    I ain't suggesting your content is not solid., however suppose you added a title that makes people want more? I mean "Post 15: Chhùl Cancer" is kinda vanilla. You could peek at Yahoo's front page and watch how they create article titles to grab viewers interested.
    You might add a video or a picture or two to grab
    readers interested about everything've written. Just my opinion, it might bring your posts a little livelier.

    Also visit my site Moodle.Redealuno.Usp.Br

    ReplyDelete
  6. Zawh omlo ani emaw ka hrelo a..kan zawt hrim hrim age,,chhul cancer vei nen hian sex lo hmang tase.mipa tan cancer vei theihna chance asang em??

    Chuan oral sex atrag in mipa hian cancer akai thei em?

    Zawh omloh anihcuan inmi hriatthiamna ka dil e

    ReplyDelete
  7. Bengvarthlak hle mai. Chuan zawhna : Period dawn leh period laia Tai na nasa lutuk hian Cancer a thlen thei em? Enkawl dan a awm em?

    ReplyDelete
  8. Ka pu call abiak che ka va duhve

    ReplyDelete